- مازندران - جای جشنواره رادیوتئاتر در مازندران خالی است

واژه روز - علی احسانی: «رادیو تئاتر» به عنوان یک رسانه جدید از سال 1386 یعنی دوره بیست‌و‌ششم جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر به طور رسمی وارد بدنه این جشنواره شد و تا امروز، غیر از سال 1389 تعطیلی نداشت. این شیوه اجرایی به سبب نوظهور بودن‌اش هنوز به شکل رسمی در جشنواره‌های استانی در جایگاه بخش تازه اجرایی تعریف نشده و ضرورت دارد اهالی تئاتر و مدیران فرهنگی استان به این بخش تازه در عرصه نمایش گوشه چشمی نشان دهند. این در حالی است که مازندران در «رادیوتئاتر» هنرمندان و تولیدات خوبی دارد. حتی در سی‌و‌هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر تنها اثری که از مازندران حضور داشت یک رادیوتئاتر» با نام «وارشی شو» اثر «مجید محمدی» بود.

با این حال هنوز رادیوتئاتر در استان مازندران و در بسیاری از استان‌های دیگر جایگاه خود را نیافته است و حتی بین هنرمندان تئاتر صحنه‌ای نیز مظلوم است. مازندران هنرمندان باسابقه‌ای هم در این گونه از هنر نمایشی دارد. «مهرداد عشقیان» بازیگر و کارگردان باسابقه بابلی بیش از دو دهه است که در اداره کل نمایش رادیو فعالیت دارد. به بهانه روز جهانی تئاتر در گفت‌وگو با این هنرمند، شاخصه‌های اجرایی «رادیو تئاتر» را زیر ذره‌بین برده‌ایم:

«رادیو تئاتر» با نمایشنامه‌خوانی چه تفاوتی دارد؟ 

در نمایشنامه‌خوانی یک یا چند شخص ثابت داریم که فقط توضیح صحنه‌ها را با حس و حال مربوط به متن می‌خواند. اما در «رادیو تئاتر» ما توضیح صحنه نمی‌خوانیم، در واقع توضیح صحنه به کمک افکتور و گاهی هم در دیالوگ‌ها به نوعی به مخاطب منتقل می‌شود.

به باور من در نمایشنامه‌خوانی حس کامل به مخاطب ارائه نمی‌شود و احساس متن به نوعی پرش دارد. در متن برخی از نمایش‌ها، توضیح جزئی صحنه‌ها وجود دارد و کسی که توضیح صحنه‌ها را می‌خواند به نوعی فاصله در ارتباط با مخاطب انداخته و نمایش را از ریتم می‌اندازد.

پس در رادیوتئاتر با نمایش رادیویی صِرف طرف نیستیم؟ 

خیر. البته بازیگران را زیاد حرکت نمی‌دهیم. در انتهای رادیو تئاتری که به صحنه بردم شخصیت سمت ضریح می‌رود، چون دست به دامن ضریح می‌شود یک نور سبز طراحی کردیم، میکروفنی هم در انتهای صحنه قرار داده بودیم. آن موقع از این میکروفن‌ها که کنار صورت قرار می‌گیرد نبود. شخصیت در صحنه تک نفره خودش است با امام رضا(ع) بود و یک نفر دیگر هم به این آدم نزدیک می‌شد که در صحنه کنار میکروفن ایستاده بود و افکتور صدای پای او را می‌داد.

 نور در «رادیو تئاتر» خیلی اهمیت دارد. اگر از کمترین نور بهره ببریم تمرکز مخاطب بیشتر بر گویندگان قرار می‌گیرد و محو صحنه نمی‌شوند. از طرف دیگر ما یک قرارداد با تماشاگر در همان آغاز نمایش می‌بندیم و تماشاگر این شیوه اجرایی را می‌پذیرد. در درجه نخست خود اجرای رادیویی برای آن‌ها جذابیت دارد. صدای هنرپیشه‌های باسابقه رادیو برای آن‌ها شگفت‌انگیز است.

به نظر می‌رسد مخاطب اصلی «رادیو تئاتر» و «نمایشنامه‌خوانی» بیشتر اهل فن هستند و تماشاگر عادی پیگیر این شیوه‌های اجرایی نیست؟ 

البته مخاطب دارد. ولی قابل قیاس با نمایش‌های صحنه‌ای نیست. ضمن این که نباید فراموش کنیم در دوره‌ای برای نمایشنامه‌خوانی در تهران بلیت‌فروشی صورت می‌گرفت. 

در اجرای «رادیو تئاتر» چه شاخصه‌هایی مهم است؟ 

معیار اصلی و نخستین این که نمایش باید دیالوگ محور باشد و به شکل نمایش صحنه‌ای نباید نمایش آماده شود. سالن اهمیت دارد. هر چه قدر عمق صحنه تاریک‌تر باشد، تمرکز مخاطب بر اجرا بیشتر می‌شود. سالن‌هایی که تیره‌تر هستند برای اجرای «رادیو تئاتر» مناسب‌تر به نظر می‌رسند. البته برخی اعتقاد دارند با توجه به عنوان «رادیو تئاتر» جنبه‌های تئاتری هم اندکی لحاظ شود. به فرض می‌توانید یک قاب در انتهای صحنه قرار دهید که نمایانگر پنجره باشد. در نقاط کلیدی نمایش با توجه به میکروفن‌های جدیدی که به سر متصل می‌شوند، مثلا شخصیت می‌تواند به سمت پنجره حرکت کند. اگرچه صدای پای شخصیت را افکتور هم‌زمان در صحنه می‌دهد. در حقیقت المان‌های اندکی از تئاتر هم در «رادیو تئاتر» لحاظ می‌شود.

کارگردانی نمایش رادیویی با کارگردانی نمایشنامه‌خوانی چه میزان تفاوت دارد؟ 

خیلی فرق دارد. در مرحله نخست کارگردان باید بازیگرش را با میکروفن آشنا کند. اگرچه بازیگر صدای پای خود را نمی‌دهد، ولی باید در زمان اجرا با افکتور هماهنگ باشد. دور شدن و نزدیک شدن شخصیت در نمایش را بازیگر باید در زمان‌سنجی مناسب با میکروفن و هماهنگ با افکتور ارائه دهد. همه این شاخصه‌های تکنیکال «رادیو تئاتر» را می‌توان در کارگاه‌ها به علاقه‌مندان ارائه داد. در نمایشنامه‌خوانی ظرافت‌های این چنینی مد نظر نیست و فقط یک خوانش از نمایش به شکل عادی صورت می‌گیرد.

 در برخی از نمایشنامه‌خوانی‌ها شاهد نیم‌بند میزانسن هم هستیم که برخی از صندلی جدا شده حرکت می‌کنند. ولی در «رادیو تئاتر» این میکروفن است که به کلیت اثر نمایشی هویت می‌دهد. «رادیو تئاتر» یعنی رادیویی که به صحنه تئاتر آمده و ما از نزدیک آن را مشاهده می‌کنیم. سه چهار المان هم می‌تواند کارگردان برای تنوع لحاظ کند و به فرض حرکت مختصری برای بازیگر در نظر بگیرد تا جنبه تئاتری اثر هم نمود پیدا کند.

 به نظر شما ضرروتی دارد که نمایش‌ رادیویی در جشنواره‌ بین‌المللی فجر که هویتش با اجرای صحنه‌ای آثار سنجیده می‌شود، تحت عنوان «رادیو تئاتر» بخشی را به خود اختصاص دهد؟ 

درباره وجود بخش «رادیو تئاتر» در جشنواره تئاتر فجر آرای متفاوتی وجود دارد. در چند دوره حضور در این بخش جشنواره، بازخوردهای تقریباً مناسبی دریافت کردیم. برای برخی از مخاطبان جالب بود که در شیوه اجرایی نمایش رادیویی شخص دیگری (افکتور) راه می‌رود و صدای پای کارکتر نمایش را در می‌آورد. در گام نخست، شکل اجرایی در «رادیو تئاتر» خیلی اهمیت دارد؛ در واقع نه نمایشنامه‌خوانی است و نه کار صحنه محسوب می‌شود. 

برخی از فعالان در حوزه نمایش رادیویی با این بخش «نمایش رادیویی» در جشنواره مخالف هستند. به باور این طیف تصوراتی که مخاطب از نمایش رادیویی در ذهن دارد با این سیاق به هم می‌ریزد. موافقان اجرای «رادیو تئاتر» در جشنواره فجر اعتقاد دارند که اکنون عصر ترکتازی رسانه‌های ارتباط جمعی است و مخاطب با این شکل اجرا از نمایش در رادیو نیز آشنا می‌شود.

رقابت گروه‌ها در بخش «رادیو تئاتر» را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 

سه دوره آغازین «رادیو تئاتر» که «شهرام گیل‌آبادی» در مرکز هنرهای نمایشی بود بچه‌های اداره کل نمایش رادیو حضور پررنگی در این بخش از جشنواره داشتند. دوره ما بخش «رادیو تئاتر» رقابتی نبود و بودجه کار اجرایی را به گروه‌ها می‌دادند. یک میلیون و 800 هزار تومان به گروه‌ها بودجه می‌رسید و در پایان جشنواره از مردم نسبت به نمایش‌های بخش «رادیو تئاتر» نظرسنجی می‌کردند. مردم معمولاً نمایش‌های طنز را می‌پسندیدند، ملودرام‌های خانوادگی زیاد جواب نمی‌داد. مثلا نمایش جنگی و رزمی کمی برای تماشاگر تناقض ایجاد می‌کرد، چون چنین آثاری نیاز به تحرک و حرکت بازیگر دارد. در صورتی که در رادیوتئاتر باید کمترین میزانسن را لحاظ کرد تا تماشاگر تمرکزش بر دیالوگ‌ها را از دست ندهد.

به نظر شما می‌توان در جشنواره‌های استانی از «رادیو تئاتر» به عنوان یک بخش رقابتی بهره برد؟ 

خودم یک زمانی به بچه‌های تئاتر بابل «رادیو تئاتر» را پیشنهاد داده بودم. از «عباس ابوالحسنی» خواستم کارگاهی در ارتباط با «رادیو تئاتر» تدارک ببیند و برای راه‌اندازی و پیشبرد این کارگاه هم خودم اعلام آمادگی کردم. پیشنهاد دادم که نخستین جشنواره «رادیو تئاتر» در مازندران را به مرحله اجرا برساند. به هر حال به بهانه یک فصل یا مناسبتی مثل هفته دولت یا هفته دفاع مقدس و سایر مناسبت‌ها در هفت روزی، هفت نمایش رادیویی از شهرهای مختلف استان گزینش و اجرا شود.

این جشنواره «رادیو تئاتر» استانی به مرحله عمل رسید یا در همان ایده  نخستین متوقف شد؟ 

به هر حال راه‌اندازی چنین جشنواره‌ای به روابط عمومی خوب و جذب بودجه نیاز دارد. باید با حساب و کتاب پیش رفت، پای نهادهایی که بودجه فرهنگی دارند مثل شهرداری را باید به میان گود کشید.

انجمن‌های نمایش استان نمی‌توانند در راه‌اندازی چنین جشنواره‌ای پیشگام شوند؟          

هر جشنواره‌ای هزینه‌بر است. انجمن‌های نمایش آن قدر استطاعت مالی ندارند که جشنواره «رادیو تئاتر» را عملیاتی کنند. برای هر اجرا دست‌کم به پنج میکروفن نیاز است، یک صدابردار حرفه‌ای با دستگاه میکس‌اش باید در صحنه حاضر باشد. در مرحله بعد سالن مناسب این کار باید گزینش شود. سالن‌های بزرگ و وسیع مناسب «رادیو تئاتر» نیستند. چون نخستین بار است و تماشاگر با این شیوه اجرایی آشنا نیست نمی‌توانید به فرض سالن فرهنگ و ارشاد بابل را برای جشنواره انتخاب کنید. سالن‌های پلاتویی برای «رادیو تئاتر» مناسب هستند و سالن‌هایی که «سن» دارند برای این شیوه اجرایی کارآمد نیستند.

دوندگی زیاد می‌خواهد. چون نخستین مرتبه است چنین رخدادی در نمایش استان رقم می‌خورد. اما فعالان تئاتری در شهرهای مختلف می‌توانند به همین بهانه نخستین بار با مدیران شهری وارد مذاکره شده و سرمایه اجرایی جشنواره را تامین کرده و افتخار برگزاری نخستین جشنواره «رادیو تئاتر» را به نام شهرستان خود ثبت کنند.

علاوه بر سالن پلاتویی و امکانات صوتی چه شاخصه‌های دیگری را باید مد نظر قرار داد؟ 

نمایش حتماً به شکل رادیویی تنظیم شود. نویسنده باید اسلوب نگارش نمایش رادیویی را بشناسد. اگر هم آشنا نیست باید از فعالان حرفه‌ای در زمینه نگارش دعوت کرد و با برگزاری کارگاه فوت و فن نمایش رادیویی را به نویسندگان استان آموزش داد. به فرض سه نفر از نویسندگان رادیو را از تهران دعوت کرده و در سه نقطه غربی، شرقی و مرکزی استان، نویسندگان بومی را با شرایط تنظیم و نگارش نمایش رادیویی آشنا کرد. میزان و مقیاس در نمایش رادیویی میکروفن است و نویسنده باید موقعیت شخصیت‌های نمایش را در تناسب با میکروفن بسنجد و دور و نزدیک کند.

مضاف بر این که کارگردانی و بازیگری در نمایش رادیویی هم فوت و فن مختص به خود را دارد. 

بله؛ با برگزاری چند کارگاه این مهم را هم می‌توان آموزش داد. به ویژه نوآموزان در این حوزه در درجه نخست باید درک کنند که بازی با میکروفن چه زیر و بم هایی دارد. «رادیو تئاتر» یک پروسه مقدماتی آموزشی دو ماهه نیاز دارد، بعد هم برگزارکنندگان می‌توانند برای برگزاری نخستین جشنواره «رادیو تئاتر» فراخوان بدهند.