هنرمند و دشواریِ وظیفه
واژه روز- مهدیه کیهانی: شیوعِ کرونا از روزهای پایانی سال گذشته، عمده فعالیت‌ها را با اختلال مواجه کرد. اما فعالیت‌های فرهنگی و هنری بیشتر از سایر حوزه‌ها آسیب دیدند و تقریبا به تعطیلی کشیده شدند. روندی که هنوز هم ادامه دارد. با این حال هنرمندان حتی در این شرایط نیز دست از فعالیت نکشیده‌اند و سعی می‌کنند هر کدام به نوعی دست به تولید آثار هنری بزنند. «محمدابراهیم عالمی» یکی از همین هنرمندان است که دوران کرونایی را به فرصتی برای سرعت دادن به اقدامات پژوهشی و گردآوری داده‌های موسیقایی در حوزه موسیقی شمال کشور و به ویژه مازندران تبدیل کرده و این روزها مشغول تدوین دو کتاب و یک آلبوم از موسیقی مازندران است. آثاری که می‌توان آن‌ها را در دسته مجموعه‌های مرجع موسیقی مازندران قرار داد.
عالمی معتقد است که در این شرایط خاص و متفاوت مهم‌ترین کار حفظ روحیه و تعادل و برنامه‌ریزی برای استمرار فعالیت‌هاست. او این برهه را با دوران جنگ تحمیلی مشابه می‌داند و بر این باور است که در چنین وضعیتی باید برای حفظ روحیه جمعی آثار هنری روحیه‌بخش تولید شوند. به همین دلیل است که رفتار هنرمندان در شرایط دشوار اجتماعی همواره زیر ذره‌بین بوده و نقش به سزایی در تصویر منعکس شده از آن‌ها در تاریخ دارد.
عالمی در روزهای پایانی سال گذشته کتاب «سرواد» شامل ترانه‌های دهه 50 را منتشر کرد. به بهانه در دست تولید بودن دو کتاب و یک آلبوم توسط عالمی گفت‌وگویی با این هنرمند شناخته شده مازندرانی که سال‌ها دوشادوشِ استاد فقید زنده‌یاد «احمد محسن‌پور»، سنگ موسیقی فولک مازندران را به سینه کوبید، داشتیم:
پس از مجموعه کتاب و آلبوم «سرواد» روند تولید آثار مشابه را متوقف نکردید و آثاری در دست تولید دارید. در مورد این آثار بگویید.
دو کتاب پژوهشی و یک آلبوم موسیقی در دسته تهیه داریم که در روزهای اول آغاز کرونا این دو فعالیت متوقف شد. اما با ادامه‌دار شدن شیوع کرونا و احتمال تداوم آن تا پایان سال تصمیم گرفتیم با رعایت پروتکل‌های بهداشتی به ضبط و ثبت آثار ادامه دهیم و روند پیشرفت پروژه را حتی با سرعتی کمتر از گذشته متوقف نکنیم.
موضوع کتاب‌های در دست انتشارتان همچنان موسیقی مازندران است؟
بله. کتاب اول مربوط به آثار تولیدی و اجرا شده توسط گروه «شواش» است. گروه «شواش» به سرپرستی زنده‌یاد «احمد محسن‌پور» سال 1367 تشکیل شد و تا سال 1394 که استاد محسن‌پور جاودانه شد، فعالیت داشت. طی این 27 سال فعالیت گروه، آلبوم‌های مختلفی از «شواش» منتشر شد که هرکدام شعرهای متفاوتی دارند و از گوناگونی ریتم و ملودی و آهنگسازی به میزان قابل اعتنایی برخوردارند.
بسیاری از افرادی که در این سال‌ها آثار و اجراهای «شواش» را دنبال کردند ترجیح می‌دهند اشعار این گروه را مکتوب داشته باشند تا درست بخوانند. بعضی‌ها معنی واژه‌ها را نمی‌دانند و برخی هم شاعران آن شعرها را نمی‌شناسند. در این مجموعه آثار «شواش» را با تمامِ ریزاطلاعات شامل آهنگساز، خواننده، نوازنده‌ها و مشروح شعر به همراه برگردان فارسی اشعار و فونوتیک آن‌ها را جمع‌آوری کردم. حدود 60 درصد این مجموعه به انجام رسیده است و 40 درصد باقیمانده هم در حال انجام است.
کار دومی که در حال انجام آن هستم تا به حال انجام نشده است. ما در آثار کهن فارسی قطعه‌ای به نام «ورساقی» داریم، اما این قطعه را نمی‌شناسیم. نُت یا صدایی که مشخصاً به این قطعه برگردد نداریم. در سال‌هایی که در این‌باره پژوهش می‌کنم، تا به حال 6 قطعه در مازندران و گلستان با عنوان «ورساقی» پیدا کردم که 6 ملودی مختلف هستند. زیباترین ملودی هم در میان این‌ها به نظر من ساخته آقای «حسن دیّان» است که حدود یازده دقیقه است.
این ملودی‌ها به صورت نت‌نویسی‌شده در کتاب قرار دارند؟
از این 6 ملودی، تا امروز پنج ملودی نت‌نویسی شدند و نتیجۀ کار به همراه تاریخچه و ذکر تمام جزئیات به صورت مقاله‌ای مدون ارائه خواهد شد. طی تماس تلفنی با دوستان فرهیخته‌ام، آقایان «هومان اسعدی» و دکتر «ساسان فاطمی» در مورد گردآوری این کتاب گفت‌وگو کردم. هر دو عزیز ابراز خوشحالی کردند. از این بابت که در گذشته قطعۀ «ورساقی» وجود داشت و امروزه اطلاعات دقیقی از آن در دست نیست. البته ممکن است «ورساقی»هایی که ما پیدا می‌کنیم با نمونه‌ای که نامش در فارسی باستان آمده متفاوت باشند یا دست کم تفاوت‌هایی جزئی داشته باشند.
این قطعات در موسیقی کدام مناطق بودند؟
در ساری سه «ورساقی» وجود دارد که «حسن دیان» با کمانچه آن را نواخت. «مصطفی علیزاده» نیز با کمانچه و «آقاجان فیوج‌زاده» با سرنا این قطعه را نواخت. «لطف الله مبشری» در کتاب «ترانه‌های دریای کاسپین» می‌نویسد: «ورساقی را ترکمن‌ها در هنگام اسب‌دوانی می‌نواختند. اما امروزه ترکمن‌ها از این موضوع اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند. یک ورساقی در کردکوی وجود دارد و آخرین ورساقی در علی‌آباد کتول یافت شد.»
مثل این که آلبوم جدیدی هم در دست تهیه دارید.
بله. با آقای «فضل‌الله دهقان» ضبط منظومۀ «داوری» را آغاز کردیم. «داوری» اربابی در منطقۀ «سرکلا»ی کردکوی بود. ارباب‌های در آن زمان به خاطر ضعف دولت مرکزی -پهلوی اول- از همه بیگاری می‌کشیدند. روزی به پنبه‌زاری رفت، خانمی به نام «شمسه» را دید که او را «شمسه طلا» خطاب می‌کردند. خلاصه داستانش را نوشتیم و تمرین‌ها آغاز شده است. ضبط این منظومه را قرار است به زودی آغاز کنیم.
کتاب «سرواد» که در نخستین روزهای شیوع کرونا منتشر شد و به خاطر شرایط جامعه رونمایی هم نداشت، فروش نسبتا خوبی داشت. فکر می‌نید رمز موفقیت در فروش کتاب «سرواد» چه بود؟
رمز موفقیت در صدای هنرمندان مازندران بود. مردم با عبدی، ماهوتی، حسین‌زاده، گوهر و سایر خواننده‌های آن دوره خاطره داشتند و از این جهت این مجموعه برای‌شان خاطرانگیز و جذاب بود. به همین خاطر پیگیر کتاب «سرواد» شدند و آن را تهیه کردند.
در درجۀ دوم دوستانِ عزیز و گرامی و فرهیخته‌ای که همیشه حامیان بسیار ارزنده‌ای برای من بودند و هستند و کمک شایان توجهی در معرفی این کتاب کردند که مقابل‌شان سر تعظیم فرود می‌آورم.
جناب عالمی به نظر شما در این شرایط کرونایی که اصلا معلوم نیست چقدر طول بکشد، چه طور می‌شود موسیقی را زنده نگاه داشت؟
از نظر من یکی از راه‌حل‌هایی که مردم می‌توانند با این معضل مقابله کنند، موسیقی است. وظیفۀ هنرمند در این روزها وظیفۀ بسیار خطیری‌ست. ما در آموزشگاه موسیقی‌مان با اساتید صحبت کردیم که با هنرجوها قطعات شادتر کار کنند. بی‌تردید ردیف موسیقی ایرانی چشمۀ یادگیری موسیقی است. اما در این شرایط که روحیات تضعیف شده است، فراگیری ملودی‌های شاد می‌تواند کمک‌رسان باشد.
ما در این برهه از زمان به موسیقی شاد احتیاج داریم. برهۀ حساس کنونی شباهت‌هایی با دوران هشت‌سالۀ جنگ دارد که بزرگان موسیقی کشور برای حفظ روحیۀ جمعی مردم به موسیقی اتکا می‌کردند. مهم‌ترین کاری که باید انجام دهیم حفظ تعادل‌مان است.
