- مازندران - حال و هوای محرم در روستای تلاوک مازندران

واژه‌روز به نقل از میراث آریا، اگر به هر دلیلی نتوانستید در یکی از رسم‌های مازندرانی‌ها در روزهای تاسوعا و عاشورا شرکت کنید، و یا در حال برنامه‌ریزی برای سفر در ماه محرم هستید، هنوز فرصت هست. می‌توانید یازدهمین روز از محرم را به تماشای نمایشی آئینی در روستای کوهستانی تلاوکِ ساری بنشینید و تکاپوی بی‌وقفه و دریغ اهالی را ببینید.

این رسم را دو قرن پیش یکی از بنیان‌گذاران تعزیه در مازندران و شاعران و مرثیه‌سرایان این روستا «میرزا محمود فدایی تلاوکی» که از زبان شعریِ شیوا و استواری برخوردار است، پایه گذاشت. شاعر گران‌قدر تلاوک سال ۱۲۰۰ در این روستا در خانواده‌ای کشاورز به دنیا آمد و همین جا به مکتب‌خانه رفت و اوایل عمرش را به آموختن علوم قرآنی و درس و بحث مکتبی در زادگاهش گذراند. سپس برای تحصیل در علوم مذهبی به‌ترتیب به ساری، قم، و سپس کربلا و نجف رفت.

این عارف بعدها در روستای محل تولدش و روستاهای اطراف به روضه‌خوانی و نشر فرهنگ عاشورا پرداخت، در مکتب‌خانه‌های محلی تدریس کرد و به ثبت و تنظیم تعزیه‌نامه‌ها و به نظم درآوردن مقتل و مرثیه‌ها روی آورد.

فدایی خود را پیرو محتشم کاشانی و صباحی بیدگلی می‌دانست و سراینده نخستین مقتل منظوم در زبان فارسی است. این مقتلِ ۳۷۱۸ بیتی طولانی‌ترین ترکیب‌بند فارسی است که دارای چهار «نظام» یا بخش است، به همین دلیل بعضی ادبا آن را «چهار نظام فدایی» می‌نامند. فدایی سراینده بیشترین تعداد ترکیب‌بند در تاریخ ادبیات فارسی‌ست، اما شاعر تلاوک سروده‌های دیگری در سایر قالب‌های شعری دارد که قصیده ۳۱۴ بیتی با ردیف تشنه، یا قصیده «روبهان اُرُس» در توصیف جنگ روس‌ها علیه ایران، از آن جمله‌اند.

سروده‌های فدایی، حزن‌انگیز است و در روزهای محرم و سوگواری امام سوم در مساجد و تکایا مازندران خوانده می‌شود؛ اشعاری ساده و دلنشین. باید سروده‌هایش را بخوانیم تا باور کنیم این دشت و کوهستان چنین فرزند ادیبِ بی‌نظیری در دامان خود پرورانده‌است. فدایی بیش از ۸۰۰ بیت درباره عاشورا سروده است؛ ابیاتی که سرشار از صور خیال عاشورایی است. اشعار را که بخوانید می‌توانید عاشورا را تصویر کنید؛ طبعِ روان در ستایش، مناقب و دلاوری‌های سرور شهیدان، یادکرد حماسه حسینی و نمایش صفوف و رویارویی جنگاوران، دیدنی است. مقتل منظوم فدایی با ۳۷۱۸ بیت به‌عنوان یکی از مدخل‌های دانشنامه جهان اسلام ثبت شده است:

یکسو رها تیر از کمان/ یکسو زنندش از سنان

یکسو ز تیغ جان ستان/ این یک طرف، آن یک طرف

صف بهر جنگ می‌زنند/ یکسو خدنگش می‌زنند

یکجا ز سنگش می‌زنند/ این یک طرف، آن یک طرف

آن از سرش افسر کشد/ وین رخت از پیکر کش

آن جوشنش از بر کشد/ این یک طرف، آن یک طرف

بر دور آن شه کشتگان/ تن بر زمین، سر بر سنان

این غرقه خون، آن خون‌چکان/ این یک طرف، آن یک طر

کلثوم و زینب، رو به رو/ آشفته و ژولیده مو

این سینه‌زن، آن نوحه‌گو/ این یک طرف، آن یک طرف…

غروب‌های سرخ‌فام تلاوک هر دارنده‌ی قریحه و ذوقی را با خود همنشین و شاعر می‌کند. روح که هوای پاک بخورد، همسفر حسین (ع) که بشود، ارباب که یاری کند…، فدایی تلاوکی ظهور می‌کند؛ بی‌بدیل! حالا همولایتی‌های این شاعر ارادتمند اباعبدالله (ع)، عزاداری ماه محرم را به آیینی ستودنی بدل کرده‌اند.

با نزدیک شدن ماه محرم، خادمین و بزرگان روستای تلاوک برای تدارکات و هزینه مراسم، برگزاری آیین‌های عزاداری، مکان‌های اجرا، مسیر دسته‌روی‌ها و…، برنامه ریزی می‌کنند.

روایت شده که فدایی تلاوکی در روز عاشورا از دنیا می‌رود. از سال مرگ او که تاریخ دقیق آن مشخص نیست (محمد طاهری (شهاب) در مجله ارمغان می‌نویسد: «در حاشیه یکی از صفحات کتاب چهار نظام، به خط شخص دیگری تاریخ درگذشت شاعر را سال ۱۲۸۲ ه. ق نوشته‌اند.»)، تلاوکی‌ها مراسم اصلی‌شان را روز یازدهم محرم برگزار می‌کنند. ارج نهادن واقعه کربلا و بزرگداشت عاشورا با اجرای تعزیه و استفاده از اشعار شاعر تلاوک، مهم‌ترین و دیدنی‌ترین برنامه‌ی یازدهمین روز نخستین ماه قمری در روستای دشتِ دودانگه است.

همدلی و اتحاد زنان و مردان روستا و خلوص باطنی‌شان مثال‌زدنی است. همچنین آگاهی عمومی مردم از تاریخ منطقه، هویت عرفا و دانشمندانی مثل ابوسهل کوهی، فدایی و…، که زادگاه و آرامگاهشان در این منطقه است، شایسته تحسین است. ظهر فردای عاشورا، با فرجام یافتن نمایش سوزناک و نوحه‌خوانی‌ها، اطعام‌دهی میهمانان و عزاداران آغاز می‌شود. بعد از ناهار هیئت‌های عزادار پراکنده نمی‌شوند و تا شامگاه سوگواری‌ها ادامه دارد.

شاعر تلاوک در بخشی از نظام اول منظومه‌اش، خجستگی تولد حسین بن علی (ع) و بعد شهادتش را روایت و از بی‌وفایی کوفیان گله کرده و در پی آن، مسیر حرکت حسین بن علی و کاروانش از مدینه به کوفه و کربلا را ترسیم می‌کند. از بند بیستم، صحنه‌های تاسوعا و عاشورا و نبردها را به تصویر می‌کشد. از بند چهلم به تنهایی و بی‌یاوری امام (ع) و صحنه رویارویی با دشمنان و شهادتش می‌پردازد، سوز و گدازها و مرثیه‌های فدایی اوج می‌گیرد…

یادآور می‌شوم، از ابتدای ماه محرم می‌توانید میهمان تلاوکی‌ها، و با رسم‌ها و آیین‌هایشان همراه شوید، اما تعزیه و مراسم روز یازدهم، سنت و شیوه دیگری است که به شماره ۵۸۰ در سال ۱۳۹۱ به ثبت ملی رسیده است.

تلاوک ۶۰ کیلومتری جنوب ساری در منطقه دودانگه واقع شده است و حدود ۱۱۵۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این روستا یکی از جاذبه‌های توریستی دودانگه است که در تمام فصول سال ویژه در بهار، مناظر زیبای کم‌مانند و هوای مطبوع و دلکشی دارد.

مسیرها:

جاده سمنان: مازندران، کیاسر، بخش دودانگه، دهستان بندرج، روستای تلاوک

جاده فیروزکوه: ۲۸ کیلومتری شمال شرقی شهر پل‌سفید، شش کیلومتری شمال شرقی محمدآباد، مرکز بخش دودانگه، روستای تلاوک

ساری: کیلومتر ۶۰ جنوب شهر ساری (مرکز مازندران)، دودانگه، روستای تلاوک